Miền Tây lại đối mặt với nguy cơ giảm nguồn cung nước do Dự án kênh đào Funan Techo của Campuchia
Chính phủ Campuchia ngày 19/5/2023 đã phê chuẩn dự án Hệ thống Logistics và Điều hướng Tonle Bassac hay còn lại là Kênh đào Funan Techo. Đây là dự án mang tính lịch sử đầu tiên trong lĩnh vực vận tải đường thủy của Campuchia nhằm kết nối hệ thống sông Mekong và tuyến đường biển. Nó được thiết kế để cung cấp thêm đường thủy cho vùng Tây Nam Campuchia để giao thông đường thủy của nước này ít phụ thuộc hơn vào sông Mê Kông chảy vào Việt Nam.
Kênh đào Funan Techo dự kiến được khởi công vào cuối năm 2024 sau khi Tập đoàn quốc doanh Cầu đường Trung Quốc đạt được thỏa thuận triển khai dự án tại một hội nghị Sáng kiến Vành đai và Con đường diễn ra hồi tháng 10 năm 2023. Theo kế hoạch, con kênh sẽ có chiều rộng 100m ở thượng nguồn, 80m ở hạ nguồn, sâu 5,4m. Kênh kéo dài khoảng 180km từ Phnom Penh đến tỉnh ven biển Kep của Campuchia. Kênh đào sẽ chạy qua 4 tỉnh gồm Kandal, Takeo, Kampot và Kep với tổng dân số 1,6 triệu người sinh sống hai bên đường thủy. Dự án dự kiến đi vào hoạt động năm 2028 (chỉ 4 năm xây dựng), với kinh phí khoảng 1,7 tỷ USD.
Ngày 11/4/2024, Thủ tướng Campuchia Hun Manet phát biểu cho biết Campuchia đã tuân thủ Hiệp định Mekong năm 1995 và đã thông báo cho Ủy hội sông Mekong về dự án xây dựng kênh đào Funan Techo.
Đến nay, có rất ít thông tin công khai về dự án này cũng như về cách Campuchia lên kế hoạch giảm thiểu tác động khác như gián đoạn vùng ngập lũ tự nhiên của Đồng bằng sông Mekong và di dời các hộ dân sống dọc tuyến kênh.
Hiện tại, tài liệu chính thức được công bố về dự án là tài liệu mà Ủy ban Mekong Quốc gia Campuchia thông báo cho Ủy hội Sông Mekong (Tổ chức liên chính phủ phụ trách quản lý nguồn tài nguyên nước giữa Campuchia, Lào, Thái Lan, Việt Nam - MRC) về dự án. Tài liệu này khẳng định dự án sẽ không có tác động đáng kể đến lưu lượng dòng chảy hàng ngày và dòng chảy hàng năm của hệ thống sông Mekong, các tác động xã hội và môi trường cũng ở mức tối thiểu. Tuy nhiên, theo các chuyên gia thì tài liệu này không bao gồm thảo luận nào về tác động môi trường thực tế đối với sông Mekong, đồng thời cũng thiếu phân tích chi phí và lợi ích cũng như việc người dân Campuchia được hưởng lợi ích kinh tế như thế nào. MRC cũng đã đề nghị và đang chờ phía Campuchia chia sẻ thêm thông tin về dự án.
Tại hội nghị tham vấn về đề xuất Dự án kênh đào Funan Techo của Campuchia được tổ chức tại Cần Thơ ngày 23/4, các chuyên gia cũng đưa ra nhận định về việc kênh Funan Techo Campuchia đang xây dựng sẽ chuyển nước từ sông Hậu đến cảng Kep nằm ngoài lưu vực, kênh có thể tiêu tốn tới 150m3/s nếu sử dụng cho mục đích nông nghiệp, công nghiệp, dịch vụ hoặc 30% lượng nước chảy vào sông Hậu vào mùa khô. Nếu tính thêm lượng nước phục vụ sinh hoạt và công nghiệp, đô thị từ dự án 1,7 tỷ USD này thì nước trên sông Tiền và sông Hậu (hai phân lưu của sông Mekong) về đến Đồng bằng sông Cửu Long có thể sẽ giảm khoảng 50%. Những năm khô hạn thì sự thiếu hụt nước sẽ trầm trọng hơn, từ đó có khả năng làm trầm trọng thêm tình trạng xâm nhập mặn ở hạ lưu ở đồng bằng sông Cửu Long, có thể ảnh hưởng hơn nửa diện tích canh tác vùng châu thổ Cửu Long trong tương lai vào mùa khô và trong các giai đoạn triều cường….
Theo phát biểu của TS Lê Anh Tuấn, Giảng viên chính Khoa Môi trường và Tài nguyên, Đại học Cần Thơ, Dự án còn tác động không nhỏ đến hệ sinh thái, môi trường và tính đa dạng sinh học vào mùa mưa. Kênh đào này với đường đắp bờ hai bên thành đường giao thông và đô thị hóa sẽ trở thành con đê cắt ngang qua các cánh đồng ngập lũ. Đặc điểm phân bố nước sẽ thay đổi nghiêm trọng, ngập sẽ gia tăng diện tích phía bắc kênh đào trong khi phần đất phía nam và vùng trũng Tứ Giác Long Xuyên sẽ giảm lũ. Lũ thấp sẽ ảnh hưởng chức năng của các đập điều tiết (như đập Thala ở biên giới An Giang) mà còn làm giảm nguồn cá, phù sa, dinh dưỡng từ sinh vật phù du trong nước và thay đổi mạnh tính đa dạng sinh học... Các công trình kiểm soát nước đã xây dựng như cống đập Trà Sư, hệ thống kiểm soát lũ Bắc Vàm Nao, vùng đê bao 3 vụ, khu dân cư vượt lũ... sẽ thay đổi chức năng và giảm hiệu quả vận hành. Những điều này sẽ dẫn tới việc Quy hoạch vùng đồng bằng sông Cửu Long và các địa phương trong vùng thời kỳ 2021-2030, tầm nhìn đến năm 2050 có thể phải điều chỉnh vì trước đó đã không có xem xét yếu tố kênh đào Funan Techo là nhân tố mới liên quan nguồn nước. Chương trình một triệu ha lúa chất lượng cao của Chính phủ có thể bị ảnh hưởng do đặc điểm nguồn nước thiếu hụt và suy giảm sức khỏe đất, đặc biệt vào vụ Đông Xuân... Thiếu hụt nước ngọt ở Đồng bằng sông Cửu Long sẽ ảnh hưởng hàng chục dự án ứng phó biến đổi khí hậu và dự án xóa đói giảm nghèo đã và đang triển khai. Một bộ phận người dân đã thoát nghèo có nguy cơ tái nghèo và có thể gia tăng lượng di cư khỏi đồng bằng.
Ông Tuấn cho rằng các quốc gia trong lưu vực Mekong cần tuân thủ theo nguyên tắc và tinh thần sử dụng tài nguyên nước một cách hợp lý, hòa bình, không gây nguy hại cho các quốc gia khác và chia sẻ lợi ích. Đồng thời các nước cùng chia sẻ rủi ro một cách công bằng nguồn nước chung, giảm thiểu tối đa tác hại đối với môi trường, hệ sinh thái và sinh kế dựa vào nguồn nước của hàng triệu người dân sống dọc theo dòng Mekong - sông lớn nhất Đông Nam Á. Ông cũng đề nghị Campuchia tạm dừng dự án này thêm một thời gian để có những nghiên cứu, đối thoại sâu hơn với sự hợp tác của các chuyên gia kinh nghiệm, khách quan.
Sơ đồ kênh đào Funan Techo.
Từ những tác động lớn nếu dự án kênh triển khai, ông Đặng Thanh Lâm, Viện phó Thủy lợi và Môi trường, Bộ Nông nghiệp và Phát triển Nông thôn tại hội nghị ngày 23/4 cũng cho rằng Ủy ban sông Mekong Việt Nam cần đề xuất Ủy hội sông Mekong quốc tế và Campuchia sớm cung cấp đánh giá tác động môi trường liên quan dự án. Theo ông Lâm, Viện thủy lợi và Môi trường đang lập quy hoạch phòng chống thiên tai cho Đồng bằng sông Cửu Long. Việc lập quy hoạch mà bỏ qua tác động từ dự án này sẽ gây ảnh hưởng về lâu dài.
Viện phó Thủy lợi và Môi trường cũng cho hay trong bối cảnh này đơn vị liên quan cần chủ động phân tích, nhận định tiềm năng phát triển vùng ảnh hưởng dự án kênh đào Funan Techo để dự báo khai thác nguồn nước, dự báo các khả năng điều tiết nước, phù sa, ô nhiễm... Tiếp theo là công bố các kịch bản tác động, đưa vào nghiên cứu và ra quyết định về kế hoạch, quy hoạch, đầu tư, giám sát, dự báo nguồn nước, phương án trữ nước nhằm giảm thiểu nguy cơ.
Ông Nguyễn Bá Cao (Trung tâm Quy hoạch và điều tra Tài nguyên - Môi trường biển khu vực phía Nam) cũng cho biết các nghiên cứu sơ bộ mới chỉ cho thấy tác động của dự án đối với hạ lưu sông Mekong mà chưa đánh giá về ảnh hưởng của kênh đào với môi trường biển, nhất là vị trí tiếp giáp giữa kênh đào với khu vực biển là Phú Quốc (Kiên Giang).
Về lĩnh vực giao thông, bà Khúc Thị Nguyệt Hảo, đại diện Cục Đường thủy nội địa, Bộ Giao thông Vận tải, cho hay qua tìm hiểu đã phát hiện một số điểm bất hợp lý liên quan dự án kênh. Cụ thể, Campuchia nêu ra mục tiêu xây dựng kênh để hoàn thiện hành lang logistics phục vụ vận tải đường thủy. Tuy nhiên khi dự án hoàn thành, hàng hóa từ Phnom Penh đi Trung Quốc, Hàn Quốc, Nhật Bản qua tuyến kênh Funan Techo dài 180 km từ Phnom Pênh ra Kampot, sau đó phải vòng thêm qua mũi Cà Mau của Việt Nam, tổng chiều dài khoảng 900 km. Như vậy so với tuyến vận tải đường thủy truyền thống, quãng đường sẽ tăng khoảng 500 km, nghĩa là tuyến kênh mới không mang lại lợi ích xét về góc độ vận tải đường thủy...
Đồng bằng sông Cửu Long rộng khoảng 40.000 km2, với hơn 17,4 triệu người, chiếm 50% sản lượng lúa gạo, 65% thủy sản nuôi trồng và đóng góp 17% GDP cả nước... Vùng đất này đang chịu ảnh hưởng hạn mặn nghiêm trọng, là một trong ba đồng bằng trên thế giới chịu tác động nặng nề nhất của biến đổi khí hậu.
Việc Kênh đào lấy nước từ sông Hậu, một nhánh của sông Mê Kông gây lo ngại cho các quan chức, tổ chức quốc tế và nhà khoa học về tác động xuyên quốc gia của nó..
Ủy ban sông Mê Kông quốc gia Việt Nam, Bộ, Ban Thư ký Ủy ban sông Mê Kông, Campuchia và các nước thành viên khác của Ủy ban sẽ hợp tác để đẩy nhanh nghiên cứu về tác động của dự án, đề xuất các biện pháp giảm thiểu, giám sát tác động và tổ chức các hoạt động tham vấn./.